Historia literatury pełna jest manifestów, których autorzy w emocjonalny sposób opisują swoje założenia programowe lub grupy literackiej, zapowiadając twórczość nacelowaną w zmienianie świata. W ten sposób twórcy stają się narzędziem do przekazywania i propagowania idei społecznych, politycznych czy artystycznych. Znamy szanowanych pisarzy i poetów, którzy kierowani idealizmem ulegli demagogom totalitarnym, a ci sprowadzili ich na manowce.

W historii literatury znaleźć można wiele dzieł, które pełniły funkcje manifestu literackiego, oddziałując na odbiorców przez swoje treści i formę. Twórca posługuje się słowem nie tylko jako środkiem ekspresji, ale również jako platformą służącą do prezentacji własnych przekonań politycznych czy światopoglądu.

Polityka i literatura

Literatura od zawsze angażowała się w sprawy polityczne czy społeczne. Dzieła literackie niejednokrotnie stanowiły odzwierciedlenie bieżących zdarzeń historycznych czy dyskusji ideowych. Kierunek ten dostrzegalny jest w dziełach polskiego romantyzmu. „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza był odczytywany jako tekst zachęcający do walki z zaborcą, a Zygmunt Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” analizował przemiany społeczne w Europie i ostrzegał przed rewolucją.

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku uaktywniło się wielu twórców, którym bliskie były problemy społeczne w wyniszczonym przez wojnę kraju. Jednym z najgłośniejszych piewców nowo zdobytej wolności był Stefan Żeromski, który czuł powołanie do służby publicznej oraz propagował pracę dla dobra państwa i narodu.

Pisarz w swoich dziełach oddziaływał na społeczeństwo jako autorytet moralny i reformator. Formułował propozycje reform i inicjatyw społecznych, w tym powołania związków zawodowych czy nowoczesnej organizacji nauki. Uważał, że społeczeństwo powinno być dobrze wykształcone, dlatego popierał organizację kursów doszkalających dla nauczycieli.

Pisarska krytyka społeczna

Poeci i pisarze od zawsze odnosili się do spraw społecznych. W romantyzmie, gdy wskrzeszenie polskiej państwowości było marzeniem znajdującym wyraz w twórczości literackiej, ostrym krytykiem społeczeństwa polskiego był Juliusz Słowacki. W „Kordianie” zwraca uwagę na nieudolnych i konserwatywnych przywódców, którzy nie potrafili wykorzystać nadarzających się okazji, aby wygrać wolną Polskę.

Poeta opowiadał się wspólnym wysiłkiem w walce o niepodległość. W jego twórczości odnajdujemy treści antyklerykalne. W „Kordianie” warto zwrócić uwagę na hasło „Polska Winkelriedem narodów”, które oznacza, że Polska powinna skupić na sobie uwagę państw zaborczych, umożliwiając w ten sposób pozostałym narodom organizację powstań.

Literatura a rewolucja

Rewolucje od wieków zmieniały historię ludzkości. Dla jednych są jutrzenką pozytywnych zmian, a inni uważają je za niszczycielski żywioł, prowadzący do destrukcji społecznej czy nawet cywilizacyjnej. Zjawisko to jest motywem twórczości autorów angażujących się po jednej lub drugiej stronie barykady. Romantycy uważali, że rewolucja jest wyrazem niepowstrzymanej woli uciskanego ludu.

Jeden z bohaterów „Lalki” Bolesława Prusa, stary subiekt Ignacy Rzecki, pracujący w sklepie Stanisława Wokulskiego, w młodości uczestniczył w Wiośnie Ludów, gdy narody Europy powstały przeciw despotycznym monarchom. Subiekt z wielką sympatią wspomniał czas rewolucyjnych przemian, których ucieleśnieniem był cesarz Napoleon Bonaparte.

Literatura a zmiany społeczne

Piewcą rewolucji bolszewickiej w Rosji był Włodzimierz Majakowski, który w swoich poematach wyrażał bunt przeciw światu opartemu na kulcie pieniądza oraz mieszczańskiemu rozumieniu sztuki, miłości i religii. Uważał, że sztuka powinna służyć rewolucji.

Majakowski tworzył plakaty agitacyjne dla Agencji Telegraficznej ROSTA, zachęcające do walki z „pańską Polską” w okresie wojny polsko-sowieckiej 1920. W Polsce popularyzatorami twórczości bolszewickiego poety byli m.in. Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Władysław Broniewski, Adam Ważyk czy Julian Przyboś.

Znaczenie manifestów literackich

Ruchy literackie, zwane czasem szkołami literackimi, skupiają zwykle grupy twórców głoszących wspólne hasła dotyczące nowej roli sztuki. Najczęściej wydają literackie manifesty będące deklaracją ideową określającą ich cele i dążenia oraz zerwanie z poprzednimi zwyczajami i ruchami. Manifesty pisarzy wyznaczają kierunki grupy, a ich dzieła uznawane są za początek kolejnej epoki czy nurtu w literaturze.

Szkolnym przykładem ruchu literackiego była Młoda Polska, utożsamiana z twórczością takich poetów, jak Jan Kasprowicz, Bolesław Leśmian, Stanisław Wyspiański czy Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Poezja pełna symboli stała się częścią polskiej kultury i ma wpływ na twórczość współczesnych twórców. Część krytyków wskazuje na jej uniwersalny charakter ze względu na możliwość dowolnych interpretacji.

Wpływ literatury na społeczeństwo

W każdej kulturze i w każdym społeczeństwie poezja i proza były narzędziem do wyrażania uczuć, przekonań oraz wartości, które definiują dany naród. Szczególnie ważną rolę książki pełniły w epoce romantyzmu, kiedy poeta traktowany jako przywódca narodu zagrzewał do walki z zaborcą. Podobną rolę literatura pełniła w okresie pozytywizmu, gdyż prezentowała postawy zachęcające do podejmowania pracy organicznej oraz pracy u podstaw.

Literatura polska od wieków odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej. W okresie zaborów twórcy mobilizowali odbiorców do walki o niepodległość. Ich dzieła inspirowały później kolejne pokolenia do walki o wolność.